• Home
  • PDF Notes
  • Videos
  • रीतिकाल
  • आधुनिक काल
  • साहित्य ट्रिक्स
  • आर्टिकल

हिंदी साहित्य चैनल

  • Skip to primary navigation
  • Skip to main content
  • Skip to primary sidebar
  • Skip to footer
  • Home
  • PDF NOTES
  • VIDEOS
  • कहानियाँ
  • व्याकरण
  • रीतिकाल
  • हिंदी लेखक
  • कविताएँ
  • Web Stories

भारतीय काव्यशास्त्री और उनका जीवन परिचय

Author: KK Sir | On:31st May, 2022| Comments: 0

भारतीय काव्यशास्त्री एवं उनकी कालजयी कृतियां

Table of Contents

  • भारतीय काव्यशास्त्री एवं उनकी कालजयी कृतियां
    • 1. भरतमुनि (  2 शती ई॰ पूर्व से 3 शती ई॰ पू॰ के बीच )
    • 2. भामह  (छठी शती का मध्यकाल)
    • 3. दण्डी (7वीं शती का उत्तरार्द्ध )                     
    • 4. वामन  (8वीं-9वीं शती के बीच)
    • 5. उद्भट  (9वीं शती का पूर्वार्द्ध)
    •  6. रुद्रट  (9वीं शती का आरम्भ )
    • 7. भट्ट लोल्लट (उद्भट और अभिनव गुप्त के बीच)
    • 8. शंकुक ( 9वीं शती का आरम्भ)
    • 9. आनन्दवर्द्धन   (9वीं शती का मध्यभाग)
    • 10. रुद्रभट्ट (10वीं शती)
    • भारतीय काव्यशास्त्री एवं उनकी कालजयी कृतियां
    • 11. राजशेखर (880-920 के बीच)
    • 12.  मुकुल भट्ट  (9वीं-10वीं शती)   
    • 13. धनंजय  (10वीं शती)
    • 14. भट्ट नायक  (10वीं शती का मध्यकाल)           
    • 15.  अभिनवगुप्त (10वीं-11वी शती )
    • 16.  कुन्तक (10वीं-11वीं शती)

1. भरतमुनि (  2 शती ई॰ पूर्व से 3 शती ई॰ पू॰ के बीच )

कालजयी कृति :  नाट्यशास्त्र (नाट्यविधानों का अमर विश्वकोश)

रस-सम्प्रदाय के प्रवर्तक

तत्र विभावानुभावव्यभिचारी संयोगात्द्रस-निष्पत्ति। —नाट्यशास्त्र, भरतमुनि

भवति जगति योग्यं नाटकं प्रेक्षकाणम्। —नाट्यशास्त्र

 

2. भामह  (छठी शती का मध्यकाल)

  कालजयी कृति : काव्यालंकार 

अलंकार-सम्प्रदाय के प्रवर्तक

 शब्दार्थौ सहितौ काव्यम्। —काव्यालंकार, भामह

 न कान्तिमपि नर्मूषं विभाति वनितामुखम्—काव्यालंकार, भामह

 

3. दण्डी (7वीं शती का उत्तरार्द्ध )                     

कालजयी कृतियां : काव्यदर्श (काव्यशास्त्र विषयक), दशकुमारचरित,

अवन्तिसुन्दरी (गद्यकाव्य)    अलंकारवादी आचार्य

काव्यशोभाकरान् धर्मान् अलंकारान् प्रचक्षते। —काव्यादर्श, दण्डी।

नैसर्गिकी च प्रतिभा श्रुत बहुनिर्मलम्। —काव्यादर्श, दण्डी।

शरीरं तावदिष्टार्थ व्यवछिन्ना पदावली। —काव्यादर्श, दण्डी।

 

4. वामन  (8वीं-9वीं शती के बीच)

 

कालजयी कृति : काव्यालंकारसूत्रावृत्ति

रीति सम्प्रदाय के प्रवर्तक, रीति को काव्य की आत्मा माननेवाले

सौन्दर्यमलंकारः। — काव्यालंकारसूत्रावृत्ति, वामन

कवित्वबीजं प्रतिभानम्। — काव्यालंकारसूत्रावृत्ति, वामन

सादृश्यलक्षणाः वक्रोक्तिः। — काव्यालंकारसूत्रावृत्ति, वामन

विशिष्ट पद रचना रीतिः। — काव्यालंकारसूत्रावृत्ति, वामन

रीतिरात्मा काव्यस्यः। — काव्यालंकारसूत्रावृत्ति, वामन

काव्य शोभायाः कर्तारौ गुणाः। — काव्यालंकारसूत्रावृत्ति, वामन

 

5. उद्भट  (9वीं शती का पूर्वार्द्ध)

कालजयी कृतियां : काव्यालंकारसारसंग्रह, भामह-विवरण,कुमारसम्भव

 6. रुद्रट  (9वीं शती का आरम्भ )

कालजयी कृतियां : काव्यालंकार

ननु शब्दार्थौ काव्यम्।—काव्यालंकार, रुद्रट

7. भट्ट लोल्लट (उद्भट और अभिनव गुप्त के बीच)

भरत के रस सूत्र के प्रथम व्याख्याकार —उत्पत्तिवाद या उपचयवाद, आरोपवाद

8. शंकुक ( 9वीं शती का आरम्भ)

भरत के रस सूत्र के द्वितीय व्याख्याकार —अनुमितिवाद या अनुकृतिवाद

 

9. आनन्दवर्द्धन   (9वीं शती का मध्यभाग)

 कालजयी कृति : ध्वन्यालोक

ध्वनि को काव्य की आत्मा माननेवाले और ध्वनि-सम्प्रदाय के प्रवर्तक

10. रुद्रभट्ट (10वीं शती)

कालजयी कृतियां : काव्यालंकार, श्रृंगार तिलक

भारतीय काव्यशास्त्री एवं उनकी कालजयी कृतियां

11. राजशेखर (880-920 के बीच)

कालजयी कृतियां : काव्यमीमांसा, बालरामायण, कर्पूरमंजरी (प्राकृत)

कारयित्री भावयित्रयावितीमे प्रतिभाभिदे।—काव्यमीमांसा, राजशेखर

अभ्यासः इति मंगलः। —काव्यमीमांसा, राजशेखर

12.  मुकुल भट्ट  (9वीं-10वीं शती)   

कालजयी कृतियां : अभिधावृत्तिमातृका

13. धनंजय  (10वीं शती)

कालजयी कृतियां : दशरूपक (नाट्यशास्त्र पर टीका)

14. भट्ट नायक  (10वीं शती का मध्यकाल)           

भरत के रस सूत्र के तृतीय व्याख्याकार —

भुक्तिवाद या भोगवाद और साधारणीकरण

‘भावकत्वम् साधारणीकरणम्’ (भट्ट नायक)

15.  अभिनवगुप्त (10वीं-11वी शती )

कालजयी कृतियां : ध्वन्यालोक की टीका ‘लोचन’ और नाट्यशास्त्र की टीका ‘अभिनवभारती’

भरत के रस सूत्र के चतुर्थ व्याख्याकार —अभिव्यक्तिवाद

16.  कुन्तक (10वीं-11वीं शती)

कालजयी कृति : वक्रोक्तिजीवित

वक्रोक्ति सम्प्रदाय के प्रवर्तक

शब्दार्थौ सहितौ वक्रकवि व्यापार शालिनी।—कुन्तक

17. सागरनन्दी  (11वीं शती का आरम्भ )

कालजयी कृतियां : नाटकलक्षणरत्नकोश

18. भोजराज (11वीं शती का पूर्वार्द्ध)

कालजयी कृतियां : सरस्वती कण्ठाभरण, श्रृंगारप्रकाश

19. महिम भट्ट   (11वीं शती का मध्यकाल)

कालजयी कृति : व्यक्तिविवेक

20. क्षेमेन्द्र    (11वीं शती का उत्तरार्द्ध)

कालजयी कृतियां : औचित्यविचारचर्चा, सुवृत्ततिलक,कविकण्ठाभरण

औचित्य सम्प्रदाय के प्रवर्तक

21. मम्मट  (11वीं शती का उत्तरार्द्ध)

कालजयी कृति : काव्यप्रकाश

तद्दोषौ शब्दार्थौ सगुणावलंकृती पुनः क्वापि। —काव्यप्रकाश, मम्मट

शक्ति कवित्वबीजरूपः संस्कारविशेषः। —काव्यप्रकाश, मम्मट

22.  हेमचन्द्र  (12वीं शती)         

कालजयी कृति : काव्यानुशासन

23. रामचन्द्र-गुणचन्द्र  (12वीं शती का पूर्वार्द्ध)

कालजयी कृति : नाट्यदर्पण

24. वाग्भट्ट प्रथम (12वीं शती का पूर्वार्द्ध)

कालजयी कृति : वाग्भटालंकार

25. रुय्यक (12वीं शती का मध्यकाल)

कालजयी कृति : अलंकारसर्वस्व

26. अमरचन्द्र ( 13वीं शती का मध्यभाग)

कालजयी कृति : काव्यकल्पलतावृत्ति

27. जयदेव  (13वीं शती का मध्यभाग )     

कालजयी कृति : चन्द्रालोक

28. शारदातनय  (13वीं शती का मध्यभाग )       

कालजयी कृति : भावप्रकाश   

29. विद्याधर  (13वीं-14वीं शती )     

कालजयी कृति : एकावली

30. विद्यानाथ  (13वीं-14वीं शती)

कालजयी कृति : प्रतापरुद्रयशोभूषण 

31. विश्वनाथ  (14वीं शती)
कालजयी कृति : साहित्यदर्पण

वाक्यम् रसात्मकम् काव्यम्। —साहित्यदर्पण, विश्वनाथ

प्रज्ञानवनवोन्मेषशालिनी प्रतिभा मता। —साहित्यदर्पण, विश्वनाथ

काव्यस्य शब्दार्थौ शरीरम्। —साहित्यदर्पण और काव्यमीमांसा

32. भानुमिश्र  (13वीं-14वीं शती)

कालजयी कृतियां : रसतरंगिणी, रसमंजरी

33. रूपगोस्वामी (14वीं-15वीं शती)

कालजयी कृति: उज्ज्वलनीलमणि

34. केशव मिश्र  (14वीं शती )

कालजयी कृतियां : अलंकारशेखर, तर्कभाष्य

35.अप्पयदीक्षित (16वीं-17वीं शती)

कालजयी कृतियां : कुवलयानन्द, वृत्तिवार्तिक, चित्रमीमांसा

36. पंडितराज जगन्नाथ   (16वीं-17वीं शती)                 
कालजयी कृति : रसगंगाधर

रमणीयार्थ प्रतिपादकः शब्दः काव्यम्। — रसगंगाधर, पंडितराज जगन्नाथ

ये भी जरूर पढ़ें 

रस का अर्थ व भेद जानें 

काव्य रीति को पढ़ें 

⇒काव्य प्रयोजन क्या है 

काव्य लक्षण क्या होते है

काव्य हेतु क्या होते है 

आखिर ये शब्द शक्ति क्या होती है 

 

काव्यशास्त्र क्विज  1 

 

Tweet
Share2
Pin
Share
2 Shares
Previous Post
Next Post

Reader Interactions

ये भी पढ़ें

  • वर्ण किसे कहते है –  Varn Kise Kahate Hain

    वर्ण किसे कहते है – Varn Kise Kahate Hain

  • उपन्यास के अंग – तत्व || हिंदी साहित्य

    उपन्यास के अंग – तत्व || हिंदी साहित्य

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Primary Sidebar

Search

5000 हिंदी साहित्य वस्तुनिष्ठ प्रश्न

सैकंड ग्रेड हिंदी कोर्स जॉइन करें

ट्विटर के नए सीईओ

टेलीग्राम चैनल जॉइन करें

Recent Posts

  • Application in Hindi – प्रार्थना पत्र कैसे लिखें
  • बिहारी रत्नाकर – जगन्नाथदास रत्नाकर || व्याख्या सहित || पद 1 से 25 तक
  • समुच्चयबोधक अव्यय – परिभाषा,अर्थ ,उदाहरण || Samuchaya Bodhak
  • सूफ़ीकाव्य महत्वपूर्ण तथ्य – हिंदी साहित्य
  • वर्ण किसे कहते है – Varn Kise Kahate Hain
  • उपन्यास के अंग – तत्व || हिंदी साहित्य
  • हिंदी ट्रिक 1
  • आइए जाने वेद क्या है
  • सिंधु घाटी सभ्यता सार
  • विराम चिह्न क्या है – Viram chinh in Hindi || हिंदी व्याकरण

Categories

  • All Hindi Sahitya Old Paper
  • General Knowledge
  • Hindi Literature Pdf
  • hindi sahitya question
  • Motivational Stories
  • NET/JRF टेस्ट सीरीज़ पेपर
  • NTA (UGC) NET hindi Study Material
  • Uncategorized
  • आधुनिक काल साहित्य
  • आलोचना
  • उपन्यास
  • कवि लेखक परिचय
  • कविता
  • कहानी लेखन
  • काव्यशास्त्र
  • कृष्णकाव्य धारा
  • छायावाद
  • दलित साहित्य
  • नाटक
  • प्रयोगवाद
  • मनोविज्ञान महत्वपूर्ण
  • रामकाव्य धारा
  • रीतिकाल
  • रीतिकाल प्रश्नोत्तर सीरीज़
  • विलोम शब्द
  • व्याकरण
  • शब्दशक्ति
  • संतकाव्य धारा
  • संधि
  • समास
  • साहित्य पुरस्कार
  • सुफीकाव्य धारा
  • हालावाद
  • हिंदी डायरी
  • हिंदी पाठ प्रश्नोत्तर
  • हिंदी साहित्य
  • हिंदी साहित्य क्विज प्रश्नोतर
  • हिंदी साहित्य ट्रिक्स
  • हिन्दी एकांकी
  • हिन्दी जीवनियाँ
  • हिन्दी निबन्ध
  • हिन्दी रिपोर्ताज
  • हिन्दी शिक्षण विधियाँ
  • हिन्दी साहित्य आदिकाल

हमारा यूट्यूब चैनल देखें

Best Article

  • बेहतरीन मोटिवेशनल सुविचार
  • बेहतरीन हिंदी कहानियाँ
  • हिंदी वर्णमाला
  • हिंदी वर्णमाला चित्र सहित
  • मैथिलीशरण गुप्त
  • सुमित्रानंदन पन्त
  • महादेवी वर्मा
  • हरिवंशराय बच्चन
  • कबीरदास
  • तुलसीदास

Popular Posts

Net Jrf Hindi december 2019 Modal Test Paper उत्तरमाला सहित
आचार्य रामचंद्र शुक्ल || जीवन परिचय || Hindi Sahitya
तुलसीदास का जीवन परिचय || Tulsidas ka jeevan parichay
रामधारी सिंह दिनकर – Ramdhari Singh Dinkar || हिन्दी साहित्य
Ugc Net hindi answer key june 2019 || हल प्रश्न पत्र जून 2019
Sumitranandan pant || सुमित्रानंदन पंत कृतित्व
Suryakant Tripathi Nirala || सूर्यकान्त त्रिपाठी निराला

Footer

हिंदी व्याकरण

 वर्ण विचार
 संज्ञा
 सर्वनाम
 क्रिया
 वाक्य
 पर्यायवाची
 समास
 प्रत्यय
 संधि
 विशेषण
 विलोम शब्द
 काल
 विराम चिह्न
 उपसर्ग
 अव्यय
 कारक
 वाच्य
 शुद्ध वर्तनी
 रस
 अलंकार
 मुहावरे लोकोक्ति

कवि लेखक परिचय

 जयशंकर प्रसाद
 कबीर
 तुलसीदास
 सुमित्रानंदन पंत
 रामधारी सिंह दिनकर
 बिहारी
 महादेवी वर्मा
 देव
 मीराबाई
 बोधा
 आलम कवि
 धर्मवीर भारती
मतिराम
 रमणिका गुप्ता
 रामवृक्ष बेनीपुरी
 विष्णु प्रभाकर
 मन्नू भंडारी
 गजानन माधव मुक्तिबोध
 सुभद्रा कुमारी चौहान
 राहुल सांकृत्यायन
 कुंवर नारायण

कविता

 पथिक
 छाया मत छूना
 मेघ आए
 चन्द्रगहना से लौटती बेर
 पूजन
 कैदी और कोकिला
 यह दंतुरित मुस्कान
 कविता के बहाने
 बात सीधी थी पर
 कैमरे में बन्द अपाहिज
 भारत माता
 संध्या के बाद
 कार्नेलिया का गीत
 देवसेना का गीत
 भिक्षुक
 आत्मकथ्य
 बादल को घिरते देखा है
 गीत-फरोश
Copyright ©2020 HindiSahity.Com Sitemap Privacy Policy Disclaimer Contact Us