• Home
  • PDF Notes
  • Videos
  • रीतिकाल
  • आधुनिक काल
  • साहित्य ट्रिक्स
  • आर्टिकल

हिंदी साहित्य चैनल

  • Skip to primary navigation
  • Skip to main content
  • Skip to primary sidebar
  • Skip to footer
  • Home
  • PDF NOTES
  • VIDEOS
  • कहानियाँ
  • व्याकरण
  • रीतिकाल
  • हिंदी लेखक
  • कविताएँ
  • Web Stories

समासोक्ति अलंकार – परिभाषा, उदाहरण, पहचान || Samasokti Alankar

Author: केवल कृष्ण घोड़ेला | On:11th Aug, 2023| Comments: 0

Tweet
Share
Pin
Share
0 Shares

आज के आर्टिकल में हम काव्यशास्त्र के अंतर्गत समासोक्ति अलंकार (Samasokti Alankar) को विस्तार से पढेंगे ,इससे जुड़ें महत्त्वपूर्ण उदाहरणों को भी पढेंगे।

समासोक्ति अलंकार

Table of Contents

  • समासोक्ति अलंकार
    • समासोक्ति अलंकार की परिभाषा
    • समासोक्ति अलंकार के उदाहरण
    • समासोक्ति अलंकार के अन्य उदाहरण
    • निष्कर्ष :

समासोक्ति अलंकार

समासोक्ति अलंकार की परिभाषा

जहाँ पर कार्य, लिंग या विशेषण की समानता के कारण प्रस्तुत के कथन में अप्रस्तुत व्यवहार का समारोप होता है, वहाँ पर समासोक्ति अलंकार होता है।

समासोक्ति शब्द समास+उक्ति से मिलकर बना है जिसका अर्थ है – संक्षेप कथन।
प्रस्तुत का वर्णन हो और अप्रस्तुत की प्रतीति हो – यही संक्षेप कथन है।

जहाँ उपमेय का वर्णन इस प्रकार किया जाये कि उसमें अप्रस्तुत का ज्ञान भी हो, या व्यंजना से अप्रस्तुत की अभिव्यक्ति हो तब वहाँ समासोक्ति अलंकार होता है। या जब प्रस्तुत द्वारा अप्रस्तुत का बोध कराया जाता है तब समासोक्ति अलंकार होता है, किन्तु यहाँ प्रस्तुत की प्रधानता होती है। समासोक्ति, अन्योक्ति का उल्टा होता है।

जहां वाच्यार्थ के साथ-साथ व्यंग्यार्थ भी निकलता है परन्तु वाच्यार्थ की ही प्रधानता होती है। वहां समासोक्ति अलंकार होता है।
’’प्रस्तुत के वर्णन में समान अर्थ सूचक विशेषणों के द्वारा अप्रस्तुत का बोध होता है, वहां समासोक्ति अलंकार होता है।’’

समासोक्ति अलंकार के उदाहरण

’’बड़ो डील लखि पील को, सबन तज्यो बन थान।
धनि सरजा तू जगत में, ताको हर्यो गुमान।।’’
’’मिलहु सखी हम तहवाँ जाहीं,
ज्हां जाई पुनी आउब नाहीं।
सात समुद्र पार वह देसा,
कित रे मिलन कित आब संदेशा।’’

प्रस्तुत अर्थ – पद्मावती के ससुराल जाने का वर्णन है।
अप्रस्तुत अर्थ – किसी मानव के परलोक जाने का भी लिया गया।

’’वन-वन उपवन,
छाया उन्मन-उन्मन गुंजन,
नव वय के अलियों का गुंजन।’’

प्रस्तुत अर्थ – भ्रमरों का
अप्रस्तुत अर्थ – नवयुवक कवियों का

’’सिन्धु-सेज पर धरा-वधु अब तनिक संकुचित बैठी सी।’’

प्रस्तुत अर्थ – धरा वधू।
अप्रस्तुत अर्थ – नायिका।

’’कुमुदिनी हूँ प्रफुल्लित भयी साँझ कलानिधि जोई।’’

प्रस्तुत अर्थ – साँझ (संध्या) के समय में चंद्रमा को देखकर कुमुदिनी का खिल उठना।
अप्रस्तुत अर्थ – साँझ (संध्या) के समय में कलाओं के निधि (प्रियतम) को देखकर नायिका का खिल उठना।

’’हृदय जन के जो कण्ठ का हार होता,
मुदित मधुकरी का जीवनाधार होता।
वह कुसुम रंगीला धूल में जा पड़ा है,
नियति! नियम तेरा भी बड़ा कड़ा है।’’

प्रस्तुत अर्थ – फूल का टूटकर गिरना।
अप्रस्तुत अर्थ – किसी युवा की अकाल मृत्यु होना।

’’नहिं पराग नहिं मधुर मधु, नहि विकास यहि काल।
अली कली ही सों बंध्यो, आगे कौन हवाल।।’’

प्रस्तुत अर्थ – जयसिंह
अप्रस्तुत अर्थ – अलि, पराग, मधु

’’सो दिल्ली अस निबहुर देसू।
कोई न बहुरा कहइ संदेसु।।
जो गवनै सो तहाँ कर होई।
जो आवै किछु जान न सोई।।’’

प्रस्तुत अर्थ – दिल्ली
अप्रस्तुत अर्थ – परलोक

समासोक्ति अलंकार के अन्य उदाहरण

’’को छूट्यो इहि जाल परि, कत कुरंग अकुलात।
ज्यों-ज्यों सुरझि भज्यो चहत, त्यों-त्यों उरझत जात।।’’

’’जग के दुख दैन्य शयन पर यह रुग्णा जीवन-बाला।
रे कब से जाग रही वह आँसू की नीरव माला।
पीली पर निर्बल कोमल कृश देहलता कुम्हलाई।
विवसना लाज में लिपटी साँसों में शून्य समाई।’’

’’उयउ अरुन अवलोकहु ताता।
प्ंकज कोक लोक सुख दाता।’’

’’माली आवत देख करि, कलियाँ करैं पुकार।
फूलि फूलि चुनि लई, काल हमारी बार।।’’

’’स्वारथ सुकृत न श्रमु बृथा, देखि बिहंग विचारि।
बाज, पराए पानि परि, तू पच्छीनु न मारि।’’

’’बाहु तुम्हारी छूकर भर उठती थी जो उल्लास से।
दुर्बल, हत-सौन्दर्य जय श्री है तव चिर वियोग के त्रास से।’’

’’लोचन मग रामहि उर आनी।
दीन्हें पलक कपाट सयानी।।’’

’’ग्रह ग्रहीत पुनि बात बस तेहि पुनि बीछी मार।
तेहि पिआइअ बारुनी कहहु काह उपचार।।’’

निष्कर्ष :

आज के आर्टिकल में हमनें काव्यशास्त्र के अंतर्गत समासोक्ति अलंकार (Samasokti Alankar) को पढ़ा , इसके उदाहरणों को व इसकी पहचान पढ़ी। हम आशा करतें है कि आपको यह अलंकार अच्छे से समझ में आ गया होगा …धन्यवाद

उपमा अलंकार वक्रोक्ति अलंकार
उत्प्रेक्षा अलंकार भ्रांतिमान अलंकार
दीपक अलंकार व्यतिरेक अलंकार
विरोधाभास अलंकार श्लेष अलंकार
अलंकार सम्पूर्ण परिचय साहित्य के शानदार वीडियो यहाँ देखें 
Tweet
Share
Pin
Share
0 Shares
Previous Post
Next Post

Reader Interactions

ये भी पढ़ें

  • समासोक्ति अलंकार – परिभाषा, उदाहरण, पहचान || Samasokti Alankar

    समासोक्ति अलंकार – परिभाषा, उदाहरण, पहचान || Samasokti Alankar

  • मिश्र वाक्य – परिभाषा, उदाहरण || Mishra Vakya

    मिश्र वाक्य – परिभाषा, उदाहरण || Mishra Vakya

  • कवित्त छंद – परिभाषा, भेद , उदाहरण  – Kavitt Chhand in Hindi

    कवित्त छंद – परिभाषा, भेद , उदाहरण – Kavitt Chhand in Hindi

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Primary Sidebar

Subscribe Us Now On Youtube

Search

सम्पूर्ण हिंदी साहित्य हिंदी साहित्य एप्प पर

सैकंड ग्रेड हिंदी कोर्स जॉइन करें

ट्विटर के नए सीईओ

टेलीग्राम चैनल जॉइन करें

Recent Posts

  • प्रतीप अलंकार – परिभाषा, उदाहरण, पहचान || Prateep Alankar
  • संयुक्त वाक्य – परिभाषा, उदाहरण || Sanyukt Vakya in Hindi
  • सरल वाक्य – परिभाषा, उदाहरण || Saral Vakya in Hindi
  • समासोक्ति अलंकार – परिभाषा, उदाहरण, पहचान || Samasokti Alankar
  • मिश्र वाक्य – परिभाषा, उदाहरण || Mishra Vakya
  • कवित्त छंद – परिभाषा, भेद , उदाहरण – Kavitt Chhand in Hindi
  • द्वन्द्व समास – परिभाषा, उदाहरण, पहचान || Dwand samas
  • द्विगु समास – परिभाषा, उदाहरण, पहचान || Dvigu Samas
  • NTA UGC NET Hindi Paper 2022 – Download | यूजीसी नेट हिंदी हल प्रश्न पत्र
  • My 11 Circle Download – Latest Version App, Apk 2023 Register

Categories

  • All Hindi Sahitya Old Paper
  • App Review
  • General Knowledge
  • Hindi Literature Pdf
  • hindi sahitya question
  • Motivational Stories
  • NET/JRF टेस्ट सीरीज़ पेपर
  • NTA (UGC) NET hindi Study Material
  • Uncategorized
  • आधुनिक काल साहित्य
  • आलोचना
  • उपन्यास
  • कवि लेखक परिचय
  • कविता
  • कहानी लेखन
  • काव्यशास्त्र
  • कृष्णकाव्य धारा
  • छायावाद
  • दलित साहित्य
  • नाटक
  • प्रयोगवाद
  • मनोविज्ञान महत्वपूर्ण
  • रामकाव्य धारा
  • रीतिकाल
  • रीतिकाल प्रश्नोत्तर सीरीज़
  • विलोम शब्द
  • व्याकरण
  • शब्दशक्ति
  • संतकाव्य धारा
  • संधि
  • समास
  • साहित्य पुरस्कार
  • सुफीकाव्य धारा
  • हालावाद
  • हिंदी डायरी
  • हिंदी पाठ प्रश्नोत्तर
  • हिंदी साहित्य
  • हिंदी साहित्य क्विज प्रश्नोतर
  • हिंदी साहित्य ट्रिक्स
  • हिन्दी एकांकी
  • हिन्दी जीवनियाँ
  • हिन्दी निबन्ध
  • हिन्दी रिपोर्ताज
  • हिन्दी शिक्षण विधियाँ
  • हिन्दी साहित्य आदिकाल

हमारा यूट्यूब चैनल देखें

Best Article

  • बेहतरीन मोटिवेशनल सुविचार
  • बेहतरीन हिंदी कहानियाँ
  • हिंदी वर्णमाला
  • हिंदी वर्णमाला चित्र सहित
  • मैथिलीशरण गुप्त
  • सुमित्रानंदन पन्त
  • महादेवी वर्मा
  • हरिवंशराय बच्चन
  • कबीरदास
  • तुलसीदास

Popular Posts

Net Jrf Hindi december 2019 Modal Test Paper उत्तरमाला सहित
आचार्य रामचंद्र शुक्ल || जीवन परिचय || रचनाएँ और भाषा शैली
तुलसीदास का जीवन परिचय || Tulsidas ka jeevan parichay
रामधारी सिंह दिनकर – Ramdhari Singh Dinkar || हिन्दी साहित्य
Ugc Net hindi answer key june 2019 || हल प्रश्न पत्र जून 2019
Sumitranandan pant || सुमित्रानंदन पंत कृतित्व
Suryakant Tripathi Nirala || सूर्यकान्त त्रिपाठी निराला

Footer

हिंदी व्याकरण

 वर्ण विचार
 संज्ञा
 सर्वनाम
 क्रिया
 वाक्य
 पर्यायवाची
 समास
 प्रत्यय
 संधि
 विशेषण
 विलोम शब्द
 काल
 विराम चिह्न
 उपसर्ग
 अव्यय
 कारक
 वाच्य
 शुद्ध वर्तनी
 रस
 अलंकार
 मुहावरे लोकोक्ति

कवि लेखक परिचय

 जयशंकर प्रसाद
 कबीर
 तुलसीदास
 सुमित्रानंदन पंत
 रामधारी सिंह दिनकर
 बिहारी
 महादेवी वर्मा
 देव
 मीराबाई
 बोधा
 आलम कवि
 धर्मवीर भारती
मतिराम
 रमणिका गुप्ता
 रामवृक्ष बेनीपुरी
 विष्णु प्रभाकर
 मन्नू भंडारी
 गजानन माधव मुक्तिबोध
 सुभद्रा कुमारी चौहान
 राहुल सांकृत्यायन
 कुंवर नारायण

कविता

 पथिक
 छाया मत छूना
 मेघ आए
 चन्द्रगहना से लौटती बेर
 पूजन
 कैदी और कोकिला
 यह दंतुरित मुस्कान
 कविता के बहाने
 बात सीधी थी पर
 कैमरे में बन्द अपाहिज
 भारत माता
 संध्या के बाद
 कार्नेलिया का गीत
 देवसेना का गीत
 भिक्षुक
 आत्मकथ्य
 बादल को घिरते देखा है
 गीत-फरोश
Copyright ©2020 HindiSahity.Com Sitemap Privacy Policy Disclaimer Contact Us